REKENEN IN WONDERLAND: KLIMOPTELLEN & GIRAFTREKKEN

Dat vertalers vaak slechte rekenaars zijn, bleek al uit mijn blog over de diepte van het Tranenmeer. Min of meer van plan het onderwerp verder uit te diepen (pun alert) las ik Sheila Sitalsing (Volkskrant, 1-7-’19) over woekerpolissen die worden opgedrongen “met rekenvoorbeelden uit Alice in Wonderland”. Zo veel zijn dat er niet, twee maar, en ook twee in Spiegelland. Een volgende keer zal ik ze zeker bespreken. Maar eerst een taalkwestie. Voor de zevenjarige Alice bestond de rekenles uit de onderdelen addition, subtraction, multiplication en division. Mijn voornaamste informatiebron over het tegenwoordige Nederlandse onderwijs is Mees Kees uit de gelijknamige kindertelevisiserie. Volgens mij gaat het nog steeds over optellen, aftrekken, vermenigvuldigen en delen, ondanks mogelijk gegniffel bij het tweede onderdeel. Op de onderzeese school die de Mock Turtle bezocht werden dat de vakken ambition, distraction, uglification en derision. Een pittige opgave voor elke vertaler ! Een twaalftal vertalingen heb ik gescand op hun weergave van de basisvaardigheden. Hier zijn ze, in chronologische volgorde: R. ten Raa (1899):opzwellen, uitrekken, formeel huldigen, helen Mevr. v.Oven-v.Doorn (1934): opbellen, aflikken, verlelijken, dweilen Reedijk&Kossmann (1947): opzwellen, aftrappen, vermenigschuldigen, kwelen Hans Andreus (1968): opzwellen, afbekken, verlenigvuldigen, kelen Frans Verachtert (1970): optillen, afhalen, mening vervullen, vervelen Andriesse-vdZande (1976): opbellen, afbekken, verzemelen, kwelen Eelke de Jong (1981): opzwellen, intrekken, volledigvuldigen, kwelen Nicolaas Matsier (1989): optillen, afbekken, gemenevuldigen, stelen Sofia Engelsman (1999): opsnijden, afbekken, beschuldigen, stelen Peter Christiaens (2004): optillen, afbekken, verbeschuldigen, helen Akkie de Jong (2005): optillen, uitrekken, verontvuldigen, helen Peter Bulthuis (2006): oplawaaien, aftuigen, vermenigbulderen, stelen In het algemeen valt het weer eens niet mee. Zou ik het beter doen ? Misschien. In kleine kring heb ik me wel eens laten ontvallen dat ik stiekem werk aan mijn eigen vertaling – verschijningsdatum op z’n vroegst bij mijn tachtigste verjaardag, over zes jaar. Inmiddels twijfel ik steeds meer aan nut en noodzaak van het exact vertalen van een boek dat bijna iedereen kan lezen in de originele taal, zeker met wat hulp van Martin Gardner. Als enige doelgroep zie ik dan ook kinderen, zo tussen 8 en 14 jaar. Daar zal ik mijn vertaling, die je ook best een bewerking mag noemen, dan ook nadrukkelijk op afstemmen. Woordspelingen gelden tegenwoordig in Nederland als oubollig. Alice kan niet zonder. Volgens mij houden kinderen wel van een woordgrapje, mits niet al te subtiel. Mijn eerste idee was heel simpel: aftellen & optrekken. Via floptellen & straftrekken en galoptellen & karaftrekken kwam ik tenslotte uit op klimoptellen & giraftrekken. De overige vakken komen in de volgende cursus aan de orde. Huiswerk voor de volgende les: bedenk wat de juryleden kunnen doen met de som van de getallen 14, 15 en 16.

HOE DIEP WAS HET TRANENMEER ?

Hoofdstuk II van Alice in Wonderland heet Het Tranenmeer (The Pool of Tears). Door het eten van een koekje is Alice bijna drie meter groot geworden, en omdat ze nu zeker niet meer door het kleine deurtje naar de mooie tuin kan gaan, vergiet ze liters tranen, tot er een grote plas om haar heen ontstaat, tot halverwege de zaal. In het Engels staat er:  “shedding gallons of tears, until there was a large pool all around her, about four inches deep and reaching hald down the hall.”  Je ziet het voor je, reuze-Alice tot haar enkels in het zoute water.

Diverse vertalers zagen het toch wat anders. Bij C. Reedijk en Alfred Kossmann was in 1947 het tranenmeer “wel een meter diep” – en het bleef dit, 13 drukken lang, tot Peter Bulthuis in 2006 eindelijk de fout opmerkte en herstelde. Ook bij Eelke de Jong, in 1981, is het meer “ongeveer een meter diep”.  Je zou haast denken dat vertalers typische alfa’s zijn die duimen en voeten door elkaar halen. Natuurlijk, vergissen is menselijk. Maar ik probeer me een voorstelling te maken van die tranenplas van een meter diep …

Ja, en dan verschijnt, begeleid door een golf van publiciteit, in 1989 de vertaling van Nicolaas Matsier, gepresenteerd als de definitieve Nederlandse Alice, die alle voorgaande in de schaduw stelde en alle volgende overbodig maakte. Dat de auteursnaam bij de eerste oplage verkeerd gespeld was, een kniesoor die daarop let. De vertaling was een groot succes, en er volgden een groot aantal edities en drukken, bij diverse uitgevers. Ook publiceerde Matsier in 1996 een alleraardigst essay-bundeltje, Alice in Verbazië, over Alice, Carroll en zijn vertaling.  Duidelijk laat de schrijver merken dat over elk woord van zijn vertaling is nagedacht; soms heeft hij in latere drukken ook nog wijzigingen doorgevoerd (zie bijvoorbeeld mijn blog over de Mock-Turtle, die eerst Imitatie- en later Nep-Schildpad heet).  

Terug naar het Tranenmeer.  Bij Matsier is dit, sinds 1989, “ruim een meter diep”. De cursivering is van mij. Op maandag 6 april 2009 houdt Matsier een lezing in Groningen, in het kader van het Studium Generale. Uiteraard ben ik er bij. Ik ken Matsier van diverse gelegenheden, onder meer heeft hij eens een tentoonstelling van mij in Groningen geopend, waarna we genoeglijk samen hebben gegeten, indonesisch als ik het mij goed herinner. Na afloop van de lezing gaat hij met een vriend dineren; ik word uitgenodigd als Dritte im Bunde. We komen onder meer te spreken over zijn prestigieuze vertaling van de Annotated Alice  van Martin Gardner, die net klaar is en al bij de drukker ligt.  Ik vind het een wonderlijk project – daarover een andere keer meer. Als ik vraag of hij de hele vertaling nog eens kritisch heeft doorgelopen, stelt hij de wedervraag of er dan fouten in staan. Ik vertel dat ik hier en daar wel opmerkingen heb, maar dat ik slechts één echte fout heb gevonden: de diepte van het tranenmeer.  Als Matsier zich de al twintig jaar onopgemerkte blunder realiseert, trekt hij wit weg. Zou hij nog op tijd zijn ? Het antwoord is te vinden in de uitgave van Athenaeum-Polak & Van Gennep (die ik overigens kreeg toegestuurd van de uitgever): tien centimeter.  Seize matters.

Van Alice in Verbazië verschijnt later dat jaar (2009) een tweede, uitgebreide en herziene druk. Terwijl in de eerste druk nog met waardering werd geschreven over een artikel van mijn hand in Wauwelwok (zie Verbazië 1e druk pag. 73) bleek die passage in de tweede druk verdwenen. Het kan natuurlijk toeval zijn …    

ALICE DUIKT OVERAL OP

Naast primaire en secundaire bronnen ben ik bijzonder geïnteresseerd in tertiaire, of voor mijn part kwartiaire, publicaties:  boeken met een motto, voorwoord, illustratie,  citaat of titel, betrekking hebbend op Alice of Lewis Carroll.  Hier een eerste selectie, uit de rubrieken Groningana en exacte wetenschap.

Lyrisch schetsboek voor de stad. Uitgave Centrum Beeldende Kunst, Groningen, 1994, tekst Henriette Kindt, ISBN 9072324153. Een mooi uitgevoerd boek over Groningen. Als motto een strofe uit het openingsgedicht van Alice in Wonderland, “And ever, as the story drained [etc.]”;  verder een Tenniel-portretje van Alice, en de inleidende tekst “De stad Groningen zou je eigenlijk met de verbaasde en kritische ogen van Alice in Wonderland moeten bekijken.”

Gouden Griffel.  163^e Almanak van het Groninger Studenten Corps Vindicat atque Polit, 1992. Bevat drie pagina-grote tekeningen waarop Vindicat-bestuursleden figureren in aangepaste Alice-illustraties van Tenniel.

Geavanceerde Informatiesystemen – Alice in wonderlijk informaticaland. Rede, uitgesproken bij de aanvaarding van het ambt van gewoon hoogleraar in de informatica, i.h.b. Bedrijfs- en Bestuurskundige Informatica, aan de Universiteit Twente op donderdag 30 oktober 1986 door Dr. P.M.G. Apers. De rede telt vijf hoofdstukken, die elk vooraf worden gegaan door een fantasieverhaal waarin Alice de hoofdrol speelt. Elk van deze verhaaltjes telt zo’n 14 regels; ik citeer van elk de eerste zin. 1. Introductie. “Alice stapte stevig door, want zij wilde nog voor zonsondergang Informaticaland bereiken.”. 2. Representatiemodel. “Eenmaal de poorten van Informaticaland gepasseerd, verbaasde Alice zich over de contouren van het land.”. 3. Modelleren. “In de binnenlanden van de provincie Gegevensbanken kwam Alice een paar kunstenaars tegen die de werkelijkheid aan het modelleren waren.”. 4. Beheersysteem. “Nu naderde Alice het centrum van de provincie Gegevensbanken.”.  5. Hardware.  “Over de grens van de provincie Gegevensbanken heen kijkend, zag Alice een klein schuurtje staan, waaruit gehamer en geboor hoorbaar was.”.

Hoe leven ontstaat – Op het snijvlak van biologie en kwantumleer.  Jim Al-Khalili & Johnjoe McFadden. Atlas Contact, 2015, ISBN 9789045029306. Een tussenkop op pagina 48 luidt: De vreemde grijs van het leven. De eerste zin van dit hoofdstuk: “In Alice in Wonderland  van Lewis Carroll blijft van de Cheshire kat als hij verdwijnt alleen zijn grijns over, wat Alice doet opmerken dat ze vaak een kat zonder grijns heeft gezien maar nog nooit een grijns zonder kat”.

De stelling van Pythagoras – de heilige geometrie van driehoeken. Claudi Alsina, vertaald uit het Spaans, 2016 Libero Kerkdriel, ISBN 9789089986801. Op pagina 53 een kader met een foto van Lewis Carroll, en de kop “Lewis Carroll en een pythagorisch probleem”.  Volgens de tekst zou hij het probleem, dat helaas te ingewikkeld is om hier samen te vatten, in 1850 hebben gepubliceerd. Ik moet tot mijn schande bekennen dat ik geen idee heb wat de bron van dit verhaal is; misschien kan een lezer mij verder helpen. Overigens komt Carroll niet voor in het register.

(wordt vervolgd)

VLUCHT, ALICE, VLUCHT

Vlucht, Alice, vlucht ! is de titel van een Russisch satirisch toneelstuk, losjes gebaseerd op Alice in Wonderland – aldus het NOS-achtuurjournaal van 20 mei. Het stuk werd genoemd als voorbeeld van kritiek op het Poetin-regime die wordt gedoogd.  Te zien was een scene van de Mad Tea Party. Helaas is Moskou me net wat te ver - als het nou Maastricht was zat ik morgen in de trein. 

Vaak verbaas ik mij erover hoe Alice telkens weer opduikt op de meest onwaarschijnlijke plaatsen -  of met de haren erbij wordt gesleept. Zie bijvoorbeeld mijn eerdere blog over de rioolwaterzuivering. Het lijkt of dit toeneemt, maar objectief kan ik het niet meten, misschien let ik er meer op dan vroeger. Anderen zien misschien overal Assepoester of Pinokkio.

Twee recente voorbeelden uit de Volkskrant.  Een stukje van Eva Hoeke in het magazine over Tinkebel  (behoeft dacht ik geen nadere uitleg),  waarin haar stadstuin wordt omschreven als “een vrolijke botsing tussen Villa Kakelbont en Alice in Wonderland”.  En een paar weken later een interview met schrijfster Hanna Bervoets, met als onderwerp lijden aan een chronische ziekte, waarover ze een roman heeft geschreven.  De hoofdpersoon isoleert zich van alles en iedereen, en komt uiteindelijk terecht in een “Alice in Wonderland-achtige parallelwereld” (en dat is duidelijk geen aanbeveling).

Lewis Carroll in de moderne media, het blijft mij intrigeren.  De lezer van dit blog kent waarschijnlijk wel het vraagstuk van de twee klokken;  zo niet, ga naar https://etc.usf.edu/lit2go/112/poems-puzzles-and-stories-of-lewis-carroll/4953/the-two-clocks/. Op 15 mei keek ik naar Netwerk.  Mark Rutte werd naar zijn mening gevraagd over Forum voor Democratie en leider Baudet.  Rutte:  “Ook een stilstaande klok geeft twee keer per dag de juiste tijd aan”. Waar haalt zo’n man het vandaan …

Ik ben overtuigd dat de bekendheid van Alice voornamelijk berust op diverse verfilmingen en stripuitgaven, en dat het merendeel van het publiek Walt Disney als auteur ziet.  En met die bekendheid valt het ook nogal tegen. 

Ben je ook een citaat tegengekomen dat het waard is hier even te memoreren ?  Laat het mij even weten.  Hoe misplaatster, hoe leuker.  casper.schuckink.kool@gmail.com. 

ZEEZANG

Het zouden pittige vragen kunnen zijn in een  quiz over Lewis Carroll: wie vertaalde het gedicht A Sea Dirge ? Wat werd de Nederlandse titel ? Wanneer en waar werd deze vertaling gepubliceerd ?

Dit is geen quiz, dus volgen hier de antwoorden.   Annie M.G.  Schmidt,  Zeezang,  1955, De Ark van mensen, dieren en dingen  (Amsterdamsche Boek- en  Courantmij).  In 1989 verscheen bij de Clipeus Pers in Leiden een tweetalige uitgave in 25 exemplaren, niet in de handel (en helaas ook niet in mijn verzameling).  Ik kwam die Ark – een omnibus met kinderverhalen uit de wereldliteratuur, samengesteld en ingeleid door Annie M.G. en met illustraties van Jenny Dalenoord – weer eens tegen, en herlas de Zeezang,  wat een prettig weerzien was.

Vergelijking van een  vertaling met het origineel  is altijd interessant, zo ook hier. Zeezang telt elf strofen van elk vier regels,  rijmschema aabb. Bij elke strofe is de laatste regel  veel  korter dan de drie voorafgaande,  en deze regel  eindigt steeds op het woord ‘zee’.  Het origineel, zoals bijvoorbeeld opgenomen in de Nonesuch-editie van de Complete Works  (1939), heeft twaalf strofen. Het rijmschema is abab. Ook hier korte laatste regels op ‘the Sea’.  Zie: https://www.poemhunter.com/poem/a-sea-dirge/

In 1977 gaf de Lewis Carroll Society een dun boekje uit, in 95 exemplaren, getiteld A Day of Sea Air. Daarin onder meer de oorspronkelijke versie van 16 strofen, opgenomen in de eerste druk van Phantasmagoria uit 1869. Deze lange versie is ook te vinden in een andere, recente  uitgave:  Jabberwocky and Other Nonsense, Collected Poems, een mooi uitgevoerd gebonden boek in de reeks Penguin Classics. Aanbevolen !   

DE MOCK TURTLE & DE BLINDE VINK

Alle Alice-vertalers hebben geworsteld met de Mock Turtle.  Bij Matsier heette hij aanvankelijk Imitatie-Schildpad, maar in latere drukken werd dat Nepschildpad. De Belg Frans Verachtert kon helemaal niet kiezen, en gebruikte daarom elke keer een andere naam. Ik heb ze allemaal genoteerd, van Ersatz-Schildpad tot en met Parade-Schildpad – de overige 47 zal ik de lezer besparen.

Ik heb 28 vertalingen en bewerkingen vergeleken. Meest gekozen zijn de soepschildpad (9x) en de nepschildpad (5x); drie keer blijft het bij schildpad. Verder vond ik onder meer een fopschildpad, kunstschildpad, onechte schildpad en kalfskopschildpad. In een Vlaamse versie kwam ik de valspad tegen, in de Friese de sabeare skyldpad. De vertaling van Carl Alphenaar, nepsoepschildpad, vind ik de minst slechte. Ik zal uitleggen waarom.

Martin Gardner schrijft, terecht, dat Mock turtle soup een imitatie is van Green turtle soup, waar een echte soepschildpad (een zeeschildpaddensoort uit tropische gebieden) bij te pas kwam. Deze soep was duur en exotisch, en werd in Carroll’s tijd al vrijwel nooit meer opgediend. In alle culturen worden recepten voortdurend aangepast: wij kopen bij AH een roti met sperciebonen omdat kouseband te duur is, we eten een broodje shoarma van het varken dat toch echt een lam zou moeten zijn, en over tien jaar vinden we vegetarische chili con carne heel gewoon.

Zo ging het ook met de schildpadsoep. De aanleiding tot dit stukje was dat ik een reclame-kookboekje vond uit 1916, een goedkoop ding van 60 bladzijden. Daarin het recept van Schildpadsoep, met als basis-ingrediënt een (ongeschoren) kalfskop. In Engelse kookboeken was het niet anders. De termen Turtle Soup en Mock Turtle Soup werden beide gebruikt voor de variant waar geen schildpad meer aan te pas kwam. Wie die er perse in wilde, moest kijken bij Green Turtle Soup of Real Turtle Soup, maar dit recept stond alleen in nogal elitaire kookboeken. Kortom: Mock Turtle Soup werd niet geassocieerd met namaak, laat staan met fraude of bedrog. Pepernoten groeien niet aan een notenboom,  een blinde vink kan niet vliegen, gestampte muisjes zijn niet zielig, Maxima lust geen koninginnesoep, en in schildpadsoep zat ook in Alice haar tijd geen schildpad. 

  

Het weglaten van een ingrediënt wordt in de reclame altijd gebracht als een verbetering: nu zonder suiker ! Ik zou Mock Turtle Soup dan ook graag verbeterde schildpadsoep noemen. De Mock Turtle wordt dan de 'verbeterde schildpadsoep-soepschildpad', of, als het korter moet, verbeterde soepschildpad.  Ik sta open voor nog betere oplossingen.              

ALICE-BOEKEN - DE NIEUWE TULPEBOLLEN ?

510 euro bood  een onbekende  vorige week bij Catawiki  voor een Alice-editie uit 1916,  geïllustreerd door Margaret Tarrant. Voor  571,35 (dat is inclusief kosten) is hij of zij nu eigenaar  van een niet perfect exemplaar van een uitgave die op het net veelvuldig wordt aangeboden vanaf zo’n 70 euro (maar dat is dan wel een wat latere druk).  Als het absoluut een eerste druk moet zijn kan je bij een Londens antiquariaat voor een paar honderd pond terecht. Inclusief vliegreis en hotel  ben je dan nog steeds  voordeliger uit, en het is natuurlijk ook veel leuker !

Ik heb het vaker gezien:  op een veiling, of het nu in een zaaltje is of online, worden  soms krankzinnige bedragen geboden.  Aspirant-kopers zijn in een roes, moeten razendsnel beslissen, hebben hun zinnen gezet op dat ene object, en blijven dan doorbieden.  Bij Catawiki wordt vrijwel elke week wel een Alice aangeboden, en de meeste daarvan  brengen  veel meer op dan de in het antiquariaat gangbare prijs.

Het gevaar van deze bubble  is tweeledig. Het zou kunnen zijn dat verzamelaars denken dat hun collectie een vermogen waard is. Als ze deze dan willen verkopen blijkt dat lelijk tegen te vallen.  Elk denkt zijn uil een valk te zijn; de meeste verzamelingen bevatten zeer veel uilen en slechts een enkele valk.  Verder zullen aanbieders op boekenbeurzen, markten of Marktplaats misschien de hoofdprijs vragen voor een doorsnee-Alice, die vroeger voor weinig geld te koop was (en ook niet meer waard is), wat het verzamelen een stuk moeilijker maakt.

Toch op zoek naar een Margaret Tarrant-editie ? Let dan vooral op dat je de goede koopt, die met 48 platen. Er zijn ook latere uitgaven met 24 en zelfs met 16 platen, en een goedkope reprint. Koop die rommel niet !

Op het hoogtepunt van de tulpenrage, in 1637, was één tulpebol soms meer waard dan een Amsterdams grachtenpand. Ik zou het betreuren als Alice-boeken de nieuwe tulpebollen werden (we weten hoe het daarmee is afgelopen).